Sierpień to wyjątkowy czas w życiu Warszawy - szczególnie mocno wspominamy wtedy tych, którzy walczyli w powstaniu 1944 roku. Niestety, większości z nich nie ma już między nami. Gdzie spoczywają nieobecni już bohaterowie tamtych dni?
W powstaniu warszawskim - zrywie, który w okupowanej przez nazistów Europie nie miał precedensu - zginęło ponad 15 tys. żołnierzy Armii Krajowej i aż 150 tys. cywili. Poległych w trakcie walk, w niezwykle trudnych warunkach oblężenia i pod nieustannym ostrzałem, chowano dosłownie tam, gdzie się dało: w parkach, na skwerach, przy trawnikach, w podwórkach kamienic. Częstą praktyką było chowanie poległych tam, gdzie dosięgła ich śmiercionośna kula albo odłamek wybuchającego pocisku. Wielu poległych warszawiaków znalazło swoje powstańcze mogiły w gruzach zawalonych gmachów. Taki właśnie los spotkał m.in. kilkuset żołnierzy z batalionu Chrobry I, którzy zginęli zasypani pod Pasażem Simonsa – pięciokondygnacyjnym gmachem handlowo-usługowym u zbiegu ulic Długiej i Nalewek, w sąsiedztwie Ogrodu Krasińskich. W efekcie powstania stolica Polski stała się jednym wielkim cmentarzyskiem.
Po wojnie – już w 1945 roku – władze rozpoczęły akcję ekshumacji i identyfikacji poległych, a wydobywane zewsząd ciała powstańców chowano w zbiorowych mogiłach tymczasowych, m.in. w Ogrodzie Krasińskich, na placu Starynkiewicza, na placu Wilsona, w Parku Dreszera, przy placu Trzech Krzyży, na ul. Czerniakowskiej.
Żniwo śmierci było jednak tak wielkie, że już latem 1945 roku postanowiono utworzyć specjalny Cmentarz Powstańców Warszawy. Nową nekropolię, położoną przy ul. Wolskiej 174/176, otwarto 25 listopada 1945 roku, a już kilka dni później odbył się tam pierwszy pochówek – szczątków odnalezionych w czasie ekshumacji na ul. Mokotowskiej w Śródmieściu Południowym.
Do początku lat 50., kiedy akcja przenoszenia ciał i prochów z mogił tymczasowych się zakończyła, spoczęło tam ponad 104 tys. warszawiaków. Były to głównie ofiary cywilne, w dużej części anonimowe. Około 50 tysięcy z nich spoczęło w kurhanie, na którym od 1973 roku stoi pomnik Polegli Niepokonani autorstwa Gustawa Zemły. Spośród poległych w walce z okupantem powstańców spoczywa na tym cmentarzu ok. 8-10 tysięcy.
Ale trzeba też pamiętać, że na tej nekropolii pochowane są też inne ofiary II wojny światowej. To m.in. obrońcy stolicy z września 1939 roku, więźniowie Pawiaka, rozstrzeliwani na Woli mieszkańcy getta. Dzisiaj to największa – ma 1,5 hektara powierzchni – nekropolia wojenna w Polsce.
W pierwszych dekadach XXI wieku Cmentarz Powstańców Warszawy przeszedł gruntowny remont. Nagrobki, które pierwotnie były wykonane z kruchego piaskowca, zostały zastąpione trwalszymi płytami z granitu. Renowacji doczekał się pomnik Polegli Niepokonani, a na ścieżkach wokół kurhanu położono nową nawierzchnię z granitu. Nową nawierzchnię mają też prawie wszystkie pozostałe alejki, a do krzyża-ołtarza prowadzą nowe schody.
Aby pamięć o poległych w powstaniu trwała, w sąsiadującym z cmentarzem Parku Powstańców Warszawy wyrósł specjalny pawilon wystawowo-edukacyjny: Izba Pamięci , podłużny jednokondygnacyjny gmach o surowych betonowych ścianach i wnętrzu przypominającym kryptę. Wewnątrz są dwie sale – większa wystawowa i mniejsza edukacyjna. Głównym przesłaniem Izby jest: „Nigdy więcej wojny".
Otwarcie Izby Pamięci odbyło się 2. października 2022 roku, w Dniu Pamięci o Cywilnej Ludności Powstańczej Warszawy.
Drugim stołecznym cmentarzem, na którym znajdują się mogiły powstańcze, są Powązki Wojskowe – cmentarz przy Powązkowskiej 43/45. Szacuje się, że miejsce wiecznego spoczynku znalazło tam ok. 4-4,5 tys. uczestników walk, co czyni to miejsce największą nekropolią warszawskich powstańców. Wśród towarzyszy broni spoczywają tu m.in. tacy powstańcy jak: Krzysztof Kamil Baczyński „Krzyś" (kw. A22-2-25), Ryszard Białous „Jerzy" (kw. A20-3-12a), Jan Szypowski „Leśnik", dowódca Zgrupowania „Leśnik" (kw. A27-3-20), Maria Stypułkowska-Chojecka „Kama" (kw. G-tuje-22), Władysław Bartoszewski (kw. FV-Aleja Zasłużonych-18), Jerzy Bartnik „Magik" (kw. A12-1-2/3), Mieczysław Niedzielski „Żywiciel" (kw. A28-14-1), Jan Mazurkiewicz „Radosław" (kw. A24-5-13A), Witold Modelski „Warszawiak" - najmłodszy, 11-letni powstaniec odznaczony Krzyżem Walecznych (kw. A24-10-24), Stanisław Likiernik „Stach" (18D- B-8-5). Od 2004 roku w kwaterze żołnierzy Polski Walczącej spoczywają też prochy Antoniego Chruściela „Montera" (kw. 18D-L01-1), komendanta Okręgu Warszawa AK i dowódcy powstania warszawskiego.
Na terenie nekropolii stoi pomnik Gloria Victis (Chwała Zwyciężonym), przed którym, tradycyjnie w rocznicę wybuchu powstania, odbywają się uroczystości upamiętniające poległych i zmarłych powstańców.
Pojedyncze kwatery znanych powstańców znajdują się też na tzw. Starych Powązkach (ul. Powązkowska 1), sąsiadujących z cmentarzem wojskowym. Spoczywają tu np. Jan Rodowicz „Anoda" (kw. 228-1-12), Zbigniew Ścibor-Rylski „Motyl" (kw. 178a, rz. 2, m. 26-29), Jan Nowak-Jeziorański (kw. 7, rz. 4, m. 300), Kazimierz Leski „Bradl" (kw. 24, rz. 6, m. 1-2).
Ale mogiły powstańcze znajdziemy też na pozostałych cmentarzach warszawskich, m.in. w Wilanowie, na Służewie, na Bródnie. Na tym ostatnim jest np. miejsce spoczynku Henryka Jerzego Chmielewskiego „Jupitera" (kw. 18D-6-5) i grób Edmunda Baranowskiego „Jura" (kw. 53A-III-5).