Ostatnie pożegnanie nie wszędzie wygląda w ten sam sposób - obrzędy i tradycje pogrzebowe są różne w różnych religiach i kulturach. Jak pochówek i żałoba wyglądają u Romów?
Romowie, jako rozproszona grupa etniczna, zazwyczaj przyjmują religię, oraz z elementy kultury otoczenia, w którym przyszło im mieszkać. Dlatego ci żyjący w Polsce są w większości katolikami, praktykującymi wszystkie formy oddawania czci charakterystyczne dla katolików, jak modlitwa, składanie kwiatów na grobach, zapalanie zniczy .
Mają jednak i kultywują tradycje charakterystyczne dla siebie. - Dotyczy to przede wszystkim Romów, którzy jeszcze w latach 60. XX wieku prowadzili wędrowny tryb życia, ale później zostali przymusowo osiedleni – mówi Adam Bartosz, etnograf, kustosz z Muzeum Okręgowe w Tarnowie. – Oni, w przeciwieństwie do bardziej zasymilowanych Romów Karpackich, zachowali sporą część swoich dawnych tradycji. Przechowali zwłaszcza wiele wątków bałkańskich, gdzie mieszkali przed migracją do Europy Środkowej, także związanych z wierzeniami i zwyczajami dotyczącymi pochówków, zmarłych i ich upamiętniania.
Szczególnie istotnym elementem kultury romskiej jest właśnie pamięć o przodkach. Romowie z jednej strony otaczają zmarłych czcią i szacunkiem, z drugiej boją się, aby dusza zmarłego nie wróciła na Ziemię. Dlatego w swoim zestawie rytuałów mają elementy zachęcające dusze do pozostania w zaświatach.
Po śmierci Roma, jego rodzina czuwa przy ciele przez trzy doby. Zmarły leży w otwartej trumnie. Również w otwartej trumnie powinien leżeć w czasie mszy pożegnalnej, aby rodzina mogła do ostatniej chwili widzieć go i pożegnać się dotykiem oraz pocałunkiem.
Przed złożeniem do grobu uchwyty śrub, służących do zamykania wieka, są odłamywane i układane na trumnie. Ceremonii zazwyczaj towarzyszy wielki lament najbliższej rodziny. Inną formą pożegnania zmarłego jest wypicie przez uczestników pogrzebu niewielkiej ilości wódki ze wspólnego kieliszka. Kilka kropel alkoholu ulewa się wtedy również na wieko trumny.
Dlaczego alkohol odgrywa taką rolę podczas pogrzebu? - Pijąc wódkę w maleńkich ilościach przy zmarłym, ale też ulewając kilka kropel na ziemię, na trumnę i na grób, Romowie „włączają" zmarłego do grona obecnych – tłumaczy Adam Bartosz.
Groby romskie zazwyczaj nie różnią się od kwater sąsiadujących z nimi na cmentarzach. Jednak Romowie bardziej majętni chętnie stawiają wielkie grobowce-kaplice, niekiedy zajmujące powierzchnię kilku standardowych grobów, w których może się zmieścić nawet kilkanaście osób. Na pomnikach często umieszczają bogato zdobione przedstawienia zmarłych otoczonych przedmiotami świadczącymi o nieprzeciętnym statusie materialnym: w drogich samochodach, przy wykwintnych trunkach, ozdobionych biżuterią.
Rodzina i znajomi odwiedzają kwatery, podobnie jak to jest w miejscowym obyczaju, przede wszystkim w Zaduszki, ale także z okazji Wielkanocy i Bożego Narodzenia. Zwyczajami typowymi dla Romów są za to:
- zostawianie na grobach lub w kaplicach grobowych żywności dla zmarłego; tak się dzieje w Zaduszki, ale też na Wielkanoc i Boże Narodzenie.
- picie wódki nie tylko podczas pogrzebu, ale też we wspomnianych wyżej dniach uroczystych odwiedzin, oraz w pierwszą rocznicę śmierci, kiedy formalnie kończy się żałoba.
- uczty urządzane niekiedy w Zaduszki przy grobach, kaplicach lub w kaplicach grobowych, podczas których częstują znajomych jedzeniem i wódką.
- zapalone papierosy pozostawiane na grobie podczas każdego pobytu na cmentarzu – kiedy zmarły palił.
(Tekst powstał m.in. w oparciu o poradnik „Godność nie umiera. Jak zachowywać się na cmentarzach różnych wyznań i tradycji", wydany przez Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich.)
