Pogrzeb i żałoba w tradycji żydowskiej. Jak wyglądają?

Cmentarz to – obok mykwy (zbiornika-łaźni) oraz synagogi (domu modlitwy) – najważniejsze miejsce każdej społeczności żydowskiej. To tu – zgodnie z tradycją – ciała zmarłych mają czekać na przyjście zapowiadającego pokój mesjasza. Aby były na tę chwilę gotowe, są m.in. przed pochówkiem poddawane rytualnemu obmyciu przez Chewra Kadisza („Bractwo Święte") - zgromadzenie pogrzebowe, działające w każdej gminie żydowskiej. Cały czas przy ciele zmarłego – co jest oznaką szacunku – obecni są członkowie rodziny. W domu zasłonięte są lustra a ze wszystkich naczyń wylewana jest woda.

Pogrzeb u Żydów – modlitwy i wspomnienia

Sama ceremonia pochówku wygląda skromnie, a obecność rabina nie jest obowiązkowa. Trumnę składa się w grobie ziemnym, który zasypują obecni na pogrzebie żałobnicy. Zebrani modlą się, a jeśli zbierze się minjan – tzw. kworum modlitewne, czyli co najmniej 10 dorosłych mężczyzn – odmawiają Kadisz ha-Gadol, jedną z najważniejszych modlitw w judaizmie. Później wspominają pochowaną właśnie osobę. Na zakończenie uczestnicy ceremonii tworzą szpaler, przez który przechodzi najbliższa rodzina zmarłego. W ten sposób zgromadzeni okazują jej symboliczne wsparcie.

Jak każe tradycja, na grobie, na wysokości głowy zmarłego, ustawiana jest stela – pionowa płyta zwana również macewą (co w języku hebrajskim znaczy ni mniej ni więcej, jak pomnik). - Najczęściej jest ona zwrócona licem w stronę Ziemi Izraela – tłumaczy Krzysztof Bielawski, badacz żydowskich nekropolii.

Stela nie jest jednak jedynym możliwym elementem mogiły. Od XIX wieku na cmentarzach żydowskich pojawiają się inne formy nagrobków, na przykład ohele (niewielkie budynki chroniące groby cadyków i rabinów), małe obiekty architektoniczno-rzeźbiarskie, obejścia grobowe.

Żałoba dzieli się na kilka okresów: od śmierci do zasypania grobu, siedem dni po pogrzebie, dwadzieścia trzy dni po pogrzebie, czas do pierwszej rocznicy śmierci. Różnią się one nakazami i zakazami, określają m.in., do kiedy nie wolno chodzić do pracy, obcinać włosów, myć się i golić, nosić skórzanego obuwia, słuchać muzyki, jeść mięsa, pić alkoholu, studiować Tory itp.

Cmentarz żydowski: kamienie, znicze i zakazy

Odwiedzający nekropolie, aby okazać szacunek zmarłym, kładą na grobach niewielkie kamyki. - W ostatnich dekadach coraz częściej na nagrobkach widuje się też kwiaty i znicze, jednak nie jest to tradycyjny zwyczaj żydowski – wyjaśnia Krzysztof Bielawski.

Generalną zasadą obowiązującą na cmentarzach żydowskich jest zakaz naruszania grobu. W odróżnieniu od nekropolii innych wyznań, gdzie po upływie określonego czasu dopuszcza się rozkopanie miejsca pochówku, usunięcie szczątków i złożenie w ich miejsce innych zwłok, grób żydowski nie może być otwierany i np. ponownie wykorzystany. Ekshumacja – z reguły niepraktykowana - możliwa jest tylko po uzyskaniu zgody rabina i tylko w określonych przypadkach, m.in. kiedy tak zadecyduje prokuratura, gdy grób jest zagrożony zniszczeniem, kiedy szczątki są przenoszone do Ziemi Izraela, lub do grobu, w którym zmarły zażyczył sobie spocząć.

Również precyzyjnie określone są zakazy obowiązujące na cmentarzach. Jest to m.in. czerpanie korzyści z nagrobków i trawy rosnącej na cmentarzu, sadzenie na grobach kwiatów i drzew, chodzenie po grobach, traktowanie cmentarza, jako skrótu drogi, spożywanie na nim posiłków i napojów, wypas zwierząt, umieszczanie symboli innych wyznań oraz wykonywanie czynności niedostępnych dla zmarłego, na przykład studiowania Tory i noszenia tałesu (szala modlitewnego).

Nie można też robić niczego, co mogłoby naruszyć znajdujące się pod ziemią kości. Niedozwolone jest np. rozkopywanie gruntu cmentarza, wywożenie ziemi cmentarnej, wjazd na teren ciężkim sprzętem, usuwanie korzeni drzew i krzewów, odkopywanie płyt nagrobnych, samowolne grzebanie kości, otwieranie grobów.

(Tekst powstał m.in. w oparciu o poradnik „Godność nie umiera. Jak zachowywać się na cmentarzach różnych wyznań i tradycji", wydany przez Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich.)