Zachowywanie pamięci o przodkach to jedno z głównych zadań genealoga. To na nim spoczywa obowiązek przekazania kolejnym pokoleniom wiedzy o naszych najbliższych, którzy już odeszli.
Jesień to czas, kiedy częściej wspominamy naszych bliskich zmarłych, to doskonały czas, aby zacząć przygodę z poszukiwaniami genealogicznymi. Im szybciej zaczniesz, tym więcej informacji przodkach ocalisz od zapomnienia.
Poszukiwanie informacji o przodkach. Od czego zacząć?
Każde poszukiwania genealogiczne zaczynamy od siebie. Spisujemy wszystko to, co pamiętamy o poszczególnych członkach rodziny. Zaczynamy od dat urodzenia, ślubu, śmierci, przez informacje o ważnych wydarzeniach z ich życia, wykształceniu, zawodzie, miejscu pracy. Bardzo pomocne w tej genealogicznej pracy u podstaw jest domowe archiwum. Tak, każdy z nas ma w domu takie archiwum! Zazwyczaj jest to szuflada w komodzie, szafka czy pudło, w którym przechowujemy swoje dokumenty. Genealoga powinny zainteresować stare zdjęcia, odpisy aktów stanu cywilnego, świadectwa szkolne, świadectwa pracy czy różnego rodzaju dokumenty urzędowe, w których pojawiają się informacje wartościowe dla poszukiwań.
Kolejny etap pracy stanowią wywiady z tzw. świadkami historii. Rodzinny genealog powinien porozmawiać przede wszystkim z najstarszymi członkami rodziny, osobami, które były świadkami ważnych rodzinnych wydarzeń, z sąsiadami, najstarszymi przedstawicielami społeczności lokalnej. Każdą z takich rozmów warto nagrać i zachować jako ważne źródło, z którego korzystaliśmy. Oczywiście trzeba pamiętać, aby skonfrontować uzyskaną w ten sposób wiedzę z innymi źródłami, np. z dokumentami urzędowymi, bo pamięć jest dosyć subiektywna, zwłaszcza jeśli dotyczy wydarzeń, które miały miejsce wiele lat temu.
Genealogia. Gdzie szukać ksiąg metrykalnych?
Z punktu widzenia genealoga podstawowymi dokumentami służącymi do odkrywania informacji o przodkach są akta metrykalne. Ten rodzaj dokumentacji powstał na skutek decyzji zawartych podczas obrad Soboru Trydenckiego w 1563 roku i stał się powszechnie obowiązujący w drugiej połowie XVI wieku. Sobór Trydencki nałożył obowiązek prowadzenia rejestru chrztów oraz małżeństw. Celem niniejszego postanowienia była potrzeba udokumentowania, że pomiędzy osobami, które zamierzają zawrzeć związek małżeński, nie występuje zbyt bliskie pokrewieństwo.
Z biegiem czasu forma oraz treść aktów metrykalnych w znacznym stopniu ewoluowały. W pierwotniej wersji w aktach urodzeń podawana była wyłącznie data chrztu. Nie sposób również było w niej odnaleźć informacji dotyczących nazwiska panieńskiego matki dziecka. Wszystkie dokumenty miały charakter kościelny i były sporządzane po łacinie. Sytuacja zmieniła się pod koniec XVIII wieku. Polska utraciła niepodległość, a jej ziemie zostały podzielone na trzy zabory: pruski, rosyjski i austriacki. W każdym z nich obowiązywał inny system rejestracji aktów stanu cywilnego. Największe zmiany dotyczyły zaboru rosyjskiego, gdzie został wprowadzony zespół przepisów i norm prawnych uściślający sposób prowadzenia ksiąg metrykalnych na podstawie kodeksu Napoleona. Hierarcha kościelny stał się z mocy prawa również urzędnikiem stanu cywilnego. Metryki zyskały zaś charakter świecki.
Jak założyć Miejsce Pamięci w serwisie Odeszli.pl? (instrukcja tutaj )
Ważnym miejscem, w którym genealog powinien szukać informacji, jest cmentarz, gdzie na inskrypcjach nagrobnych naszych zmarłych przodków znajdują się istotne informacje. Wiele cmentarzy ma już swoje strony internetowe z rejestrem pochowanych osób i dzięki temu, nie ruszając się z domu, uzupełniamy istotne dla nas informacje.
Na każdym etapie prac genealog powinien porządkować zdobyte informacje w taki sposób, aby były one czytelne dla innych osób. Dziś najlepiej korzystać z dedykowanych dla genealogów programów, które pozwalają na graficzną prezentację znalezionych danych, a więc na wygenerowanie drzewa genealogicznego, które można zaprezentować w formie papierowej lub podzielić się z członkami rodziny wersją elektroniczną. Ważne jest też, aby zabezpieczać zdobyte informacje na różnych nośnikach danych z myślą o kolejnych pokoleniach.
Poszukiwanie przodków - w urzędzie stanu cywilnego i archiwum
Rozpoczynając badania dotyczące naszych przodków, należy w pierwszej kolejności skupić się na znacznie nowszych dokumentach, które w wielu przypadkach wciąż są przechowywane w urzędach stanu cywilnego. Według obowiązujących w Polsce przepisów prawa (ustawa o aktach stanu cywilnego z dnia 28 listopada 2014 roku) akta stanu cywilnego są przechowywane przez kierownika urzędu stanu cywilnego przez 100 lat od momentu ich sporządzenia w przypadku aktów urodzeń oraz 80 lat od momentu ich sporządzenia w przypadku aktów małżeństw oraz zgonów. Po upływie tego okresu kierownik urzędu stanu cywilnego ma obowiązek przekazania księgi do właściwego archiwum w ciągu dwóch lat. Sytuacja nieco się komplikuje, gdy dana księga zawiera akta metrykalne z kilku lub kilkudziesięciu lat. W takim wypadku liczy się okres od sporządzenia ostatniego wpisu w księdze.
Każdy z nas ma jednak prawo wnioskować o wydanie odpisu aktu, który dotyczy bezpośredniego przodka, nawet jeśli ustawowy czas udostępniania tych dokumentów jeszcze nie upłynął. Aby otrzymać metrykę swojego przodka, należy zwrócić się z taką prośbą do właściwego urzędu stanu cywilnego, wykazując przy tym swój stopień pokrewieństwa lub interes prawny. Po otrzymaniu właściwego dokumentu mamy wiele nowych informacji, które możemy wykorzystać do dalszych poszukiwań. W zależności o rodzaju aktu mogą znajdować się w nim takie informacje jak: imię i nazwisko, data oraz rok urodzenia/małżeństwa/zgonu, imiona rodziców, imiona i nazwiska rodziców chrzestnych/świadków oraz nazwisko urzędnika sporządzającego dany akt. Gdy dysponujemy już pełną wiedzą na temat danego przodka, następny krok kierujemy do archiwum.
Jak napisać wspomnienie w Miejscu Pamięci na Odeszli.pl? (czytaj tutaj )
Do poszukiwań dokumentów w archiwum należy się odpowiednio przygotować. Zależy nam bowiem, aby odbyły się one w sposób sprawny i przyniosły zadowalający efekt. W tym celu przed wizytą w czytelni akt należy zapoznać się z inwentarzem dotyczącym interesującego nas zespołu archiwalnego. Najczęściej jest on podzielony na mniejsze jednostki, które są oznaczone odpowiednimi sygnaturami. W przypadku aktów metrykalnych jedna księga (zawierająca wpisy z jednego lub kilku lat) odpowiada jednej jednostce archiwalnej. Coraz więcej dokumentów z archiwów państwowych jest digitalizowanych i udostępnianych online na stronie: szukajwarchiwach.gov.pl.
Akta metrykalne przechowywane są również w archiwach diecezjalnych oraz parafiach. Dotyczy to zwłaszcza obszarów należących do dawnego zaboru austriackiego. W przeciwieństwie do Królestwa Polskiego metryki były sporządzane wyłącznie przez przedstawicieli duchowieństwa i nie miały charakteru świeckiego. Archiwa diecezjalne udostępniają do wglądu księgi metrykalne. W przypadku parafii możliwość przeglądania dokumentów uzależniona jest od decyzji władz kościelnych.
Akta metrykalne to niejedyne źródła przydatne do badań genealogicznych. Istotną rolę odgrywają również spisy ludności, księgi ludności stałej oraz spisy parafian, tzw. status animarum. Dokumenty, o których wspominam, mogą być uzupełnieniem dotychczasowych poszukiwań, ale też alternatywnym źródłem informacji pozwalającym nam odtworzyć losy przodków, w przypadku gdy akta metrykalne dla danego rejonu się nie zachowały.
Jak znaleźć przodków w internecie?
Dziś większość z wyżej wymienionych źródeł genealog znajdzie, nie ruszając się z domu. Archiwa państwowe za pośrednictwem platformy szukajwarchiwach.gov.pl publikują skany przechowywanych w swoich zasobach dokumentów z terenów całej Polski w jej historycznych granicach, oprócz tego istnieje bardzo wiele stron i portali genealogicznych tworzonych przez organizacje pozarządowe i wolontariuszy, którzy indeksują informacje zawarte w księgach metrykalnych i udostępniają te dane online. Największym portalem tego typu jest stworzona przez Polskie Towarzystwo Genealogiczne Geneteka.genealodzy.pl. Szczegółowe informacje na temat tego, jak szukać przodków online, znajdą Państwo pod linkiem: https://www.youtube.com/watch?v=q4Gp2IFN4So)
Niemal każde poszukiwania genealogiczne odbywają się według utartego powyżej schematu. Jest to żmudy proces, wymagający od nas wiele samozaparcia oraz cierpliwości. Poznajemy przy tym masę ciekawych dokumentów historycznych (nie tylko metryk) tworzonych przez administrację państwową oraz kościelną. Zgromadzone w ten sposób informacje można spożytkować w wieloraki sposób. Oprócz graficznych wykresów genealogicznych przedstawiających naszych przodków wraz z najważniejszymi informacjami z ich życia coraz popularniejsze stają się opracowania dotyczące badanych przez nas nazwisk oraz monografie dotyczące miejscowości, z których pochodzili.
Karolina Szlęzak - genealożka, historyczka, autorka książek, wiceprezeska stowarzyszenia Twoje Korzenie w Polsce
