Czy cmentarze mogą stać się zielonymi płucami miasta? W Bielsku-Białej udowodniono, że tak, a w cały proces decyzyjny włączono mieszkańców miasta. Dziś w Tajemniczym Ogrodzie stworzonym w niegrzebalnej części urokliwego kirkutu odbywają się zajęcia dla dzieci, warsztaty land artu, spotyka się młodzież i artyści.
– Ten projekt jest szczególnie bliski mojemu sercu. Nie znam takiego drugiego przedsięwzięcia w Polsce – podkreśla Jacek Bożek, prezes Klubu Gaja.
Tajemniczy Ogród to projekt, który powstał z inicjatywy Klubu Gaja, a jego parterami są Miasto Bielsko-Biała oraz Gmina Wyznaniowa Żydowska.
– Miasta zmieniają swoje podejście do przyrody. Powoli dociera do nas wszystkich, że jesteśmy od niej zależni. Zrozumienie powiązań i współzależności pomiędzy ludźmi i światem natury jest podstawą działań społecznych i współpracy dla dobra nas wszystkich. Cieszę się, że w Bielsku-Białej mamy rozumiejących to partnerów – dodaje Jacek Bożek.
Jak założyć Miejsce Pamięci w serwisie Odeszli.pl? (instrukcja tutaj )
W 2021 roku Gmina Żydowska przekazała miastu w bezpłatne użytkowanie na okres 30 lat niegrzebalną część bielskiego kirkutu. Po to, aby docelowo powstało tam zielone miejsce wytchnienia dla mieszkańców. Ogród ma służyć także łagodzeniu skutków zmian klimatu, wspierać różnorodność biologiczną i poszerzać edukację ekologiczną w mieście.
– Po zakończeniu II wojny światowej teren ten służył jako pastwisko, a potem okoliczni mieszkańcy użytkowali go jako ogródki warzywne. Z biegiem czasu przybywało samosiejek, które teraz są już potężnymi drzewami. Dlatego z dużym zadowoleniem przyjęliśmy inicjatywę Klubu Gaja, który wraz z władzami miasta chce doprowadzić do powstania w tym miejscu Tajemniczego Ogrodu – cieszyła się w rozmowie z "Gazetą Wyborczą" w Bielsku-Białej Dorota Wiewióra, przewodnicząca Gminy Wyznaniowej Żydowskiej.
Od tamtego czasu dziki ogród stał się miejscem wielu wydarzeń i akcji społecznych z udziałem dzieci, młodzieży, ekologów i artystów.
Fot. Klub Gaja / Beata TarnawaMłodzież usuwała rdest, który zagraża innym gatunkom roślin, budowano i wieszano budki lęgowe dla ptaków i nietoperzy, plewiono rabaty, sadzono drzewa i krzewy, Klub Gaja odtworzył małą pasiekę, która kiedyś istniała w tym miejscu i przeznaczył ją na cele edukacyjne.
W 2023 roku, podczas corocznego Święta Drzewa, w ramach warsztatów land artu w ogrodzie pojawiły się stworzone przez młodzież rzeźby nawiązujące do szałasów (inspiracją był kontekst kulturowy i historyczny miejsca), a wśród drzew można było odkryć japońskie wiersze haiku.
Fot. archiwum Klubu GajaJednocześnie, przez półtora roku trwały szerokie konsultacje społeczne z mieszkańcami Bielska-Białej oraz warsztaty projektowe z ekspertami dotyczące tego, jak docelowo Tajemniczy Ogród ma wyglądać.
– Cieszę się, że ogrody [drugi "ogród dla klimatu" znajduje się na terenie Galerii Bielskiej BWA w otoczeniu zabytkowej willi Teodora Sixta – red.] powstają przy udziale mieszkańców, że bielszczanie wiedzą o tym i mają poczucie sprawczości i wpływ na to, jak te miejsca będą wyglądały. Mam nadzieję, że będą tutaj licznie odpoczywać oraz poznawać historię miasta związaną ze społecznością żydowską – mówił podczas podsumowania projektu Jarosław Klimaszewski, prezydent Bielska-Białej.
Większość uczestników konsultacji i warsztatów opowiedziała się za tym, aby w Tajemniczym Ogrodzie zachować jak najwięcej dzikiej przyrody. Biolodzy doliczyli się tutaj ponad stu gatunków roślin naczyniowych – wiele z nich to gatunki chronione i zagrożone w skali województwa śląskiego. Zgodnie z wolą ekspertów i mieszkańców w ogrodzie mają pozostać nawet stare, obumierające drzewa. Po to, aby z czasem można było zobaczyć, jak znów stają się żywe, kiedy obrastają je inne rośliny.
Koncepcja zagospodarowania ogrodu wypracowana przez mieszkańców i ekspertów zakłada m.in. utworzenie ścieżki wokół Tajemniczego Ogrodu, ale tak zaprojektowanej, aby nie naruszała dzikiej przyrody, budowę wiaty pozwalającej na prowadzenie zajęć edukacyjnych niezależnie od pogody, a także utworzenie ogrodu społecznego.
Fot. archiwum Klubu GajaProjekt ma już wszelkie zgody i zezwolenia, m.in. konserwatora zabytków. Miasto stara się pozyskać na jego realizację środki z funduszy europejskich. Jeśli to się nie uda, realizacja poszczególnych elementów po prostu wydłuży się w czasie. Jednocześnie już od wiosny w ogrodzie odbywają się prace porządkowe i zajęcia z młodzieżą oraz dorosłymi
– mówi Jacek Bożek, prezes klubu Gaja.
Czy inne miasta, które być może mają podobne miejsca na cmentarzach, nie chcą pójść za przykładem Bielska-Białej?
– Miałem kilka takich telefonów, ale tego nie da się zrobić z dnia na dzień. Mówimy przecież o cmentarzach, więc musi to być bardzo przemyślana koncepcja i koniecznie skonsultowana z lokalną społecznością. Cmentarze są wieczne, więc tutaj nie wypada się spieszyć. Jeżeli ktokolwiek zwróci się do nas z podobnym pomysłem, chętnie podzielimy się naszym know-how i opowiemy, jak to zrobiliśmy – podkreśla Jacek Bożek.
Jak napisać wspomnienie o bliskiej osobie zmarłej w Miejscu Pamięci na Odeszli.pl? (czytaj tutaj )
Cmentarz żydowski w Bielsku-Białej został założony w 1849 r., w dzielnicy Aleksandrowice, przy ul. Cieszyńskiej 92.
Spoczywa tu wiele osób zasłużonych dla miasta i społeczności żydowskiej - m.in. prof. Michael Berkowitz, sekretarz słynnego dziennikarza Teodora Herzla czy Karol Korn, wybitny bielski architekt, twórca wielkomiejskiego wizerunku centrum tego miasta. Najstarszą macewą jest znajdujący się w centralnej części cmentarza nagrobek siedemnastoletniego chłopca Josefa Neumanna, który zmarł 3 września 1849 r.
Cmentarz jest wpisany do rejestru zabytków, od 1997 roku stanowi własność Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Bielsku-Białej.
Agnieszka Drabikowska
Źródła: klubgaja.pl, ms.bielsko-biala.pl, sztetl.org.pl