Jak to się stało, że to nie Paryż, a podparyską miejscowość Montmorency wybrało na miejsce pochówku wielu wybitnych Polaków przebywających na emigracji w stolicy Francji? Zdecydował urok 20-tysięcznego dziś miasteczka, w którym zakochali się i przyjeżdżali na wakacje Adam Mickiewicz, książę Adam Czartoryski, Delfina Potocka czy Fryderyk Chopin.
Położony kilkanaście kilometrów od Paryża cmentarz Les Champeaux w Montmorency to największa polska nekropolia we Francji. Nazywany jest Panteonem Polskiej Emigracji.
To tutaj w 1855 roku pochowany został Adam Mickiewicz, a jego szczątki pozostały tu do 1890 r., kiedy przeniesiono je do katedry na Wawelu. W Montmorency znajduje się wciąż grób rodziny Mickiewicza. Spoczywają tu również Cyprian Kamil Norwid, pisarze Julian Ursyn Niemcewicz i Aleksander Wat, malarka Olga Boznańska, Delfina Potocka – muza Zygmunta Krasińskiego, rzeźbiarz Cyprian Godebski, generał Karol Kniaziewicz czy Helena i Alfred Paderewscy (żona i syn Ignacego Paderewskiego).
Fot. Piotr ŁugowskiW Montmorency pochowany został również sam książę Adam Czartoryski z rodziną, a także jego najbliższy współpracownik hrabia Władysław Zamoyski. W sierpniu 1865 roku trumny ze szczątkami księcia oraz jego żony przewieziono do Sieniawy koło Przeworska, gdzie zostały złożone w rodowej krypcie.
Do Montmorency sprowadzono natomiast urnę z prochami zmarłego w Kanadzie w 1969 r. generała Kazimierza Sosnkowskiego, bliskiego współpracownika marszałka Piłsudskiego i Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych w latach 1943-44.
Na niewielkim cmentarzu Les Champeaux w Montmorency znajduje się dziś niemal 280 polskich grobów – inteligencji, duchownych, ludzi kultury i arystokratów, a także uczestników polskiego ruchu oporu podczas II wojny światowej, wojskowych i więźniów obozów.
Władze podparyskiego miasteczka umieściły specjalną tablicę, aby uhonorować spoczywających tam Polaków.
Narodowi polskiemu, który ofiarował tak wiele swoich dzielnych dzieci Francji – wdzięczne miasto Montmorency i departament Val-d’Oise
– głosi napis napisany w języku francuskim.
Jak to się stało, że to nie np. najsłynniejszy paryski cmentarz Père-Lachaise, gdzie znajduje się grób Fryderyka Chopina czy najbardziej polski paryski cmentarz Montmartre, a właśnie Les Champeaux w Montmorency został największą polską nekropolią we Francji?
Okazuje się, że zdecydował urok miasteczka, które w XIX wieku stało się ulubionym miejscem wypoczynku nawet dla zamożnych paryżan. Wypoczywała tu m.in. księżna de Berry i rodzina Bonapartów.
Wcześniej Montmorency pokochał Jan Jakub Rousseau, który zdecydował się tu osiedlić na sześć lat. I to właśnie w otoczonym wzgórzami, pełnym zielonych parków i pieszych szlaków miasteczku napisał m.in. "Nową Heloizę".
Dla Polaków Montmorency odkrył już na początku swego emigracyjnego pobytu we Francji działacz i publicysta oraz kronikarz powstania listopadowego Maurycy Mochnacki, który chorował na gruźlicę i szukał wytchnienia od niezdrowego paryskiego powietrza. Miasteczkiem położonym dosłownie krok od Paryża zauroczył się także generał Karol Kniaziewicz, który przyciągnął za sobą swojego przyjaciela Juliana Niemcewicza, szanowaną postać w polskim środowisku emigracyjnym. To oni pierwsi podjęli decyzję, aby po śmierci pochowano ich właśnie na cmentarzu Les Champeaux.
Fot. Instytut PolonikaW międzyczasie do Montmorency zaczęli też przyjeżdżać na wakacje Adam Mickiewicz, książę Adam Czartoryski, Delfina Potocka, Fryderyk Chopin i wielu innych Polaków.
Od końca XIX w. nekropolia Les Champeaux coraz częściej stawała się miejscem spoczynku wybitnych postaci polskiego środowiska emigracji, zasłużeni dla "sprawy polskiej" spoczywają też w grobach zbiorowych.
– Każdy pochówek emigranta dawał okazję do publicznej manifestacji za sprawę Polski niepodległej. Grobom wychodźców, zwłaszcza grobom zbiorowym starano się nadać formę pomników patriotyzmu polskiego. Tym sposobem emigranci służyli ojczyźnie jeszcze po śmierci – opisuje historyczka Anna Launay w artykule "Montmorency i Polacy".
Po II wojnie światowej na cmentarzu Les Champeaux chowano uczestników polskiego i francuskiego ruchu oporu, wojskowych i więźniów obozów.
Od lat 60. XX w. cmentarz utrwalał pamięć o wydarzeniach, które w komunistycznej Polsce były oficjalnie przemilczane. W 1970 r. na jednym z murów stworzono ścianę pamięci z tablicami żołnierzy, którzy we Francji i Europie Zachodniej walczyli z hitleryzmem. Znajdują się tam również tablice dotyczące Polaków zesłanych na Wschód i do sowieckich łagrów oraz upamiętniające tragiczne wydarzenia na Wołyniu w 1943 r. U podnóża ściany złożona została urna z ziemią z Katynia – miejsca stalinowskich zbrodni na tysiącach polskich oficerów w 1940 r.
Na cmentarzu odnajdziemy też ślady współczesnej historii – krzyż oraz tablice z nazwiskami ofiar stanu wojennego i reżimu komunistycznego.
Jak założyć Miejsce Pamięci w serwisie Odeszli.pl? (instrukcja tutaj )
Mieszkańcy Montmorency mówią o Les Champeaux nie inaczej jak "cimetiere des Polonais", a posługę duszpasterską w miejscowej kolegiacie św. Marcina pełnią polscy księża pallotyni.
Fot. Piotr ŁugowskiO wygląd cmentarza i renowację nagrobków dba Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą Polonika, który finansuje prace konserwatorskie. Od 2018 roku odnowiono już kilkanaście nagrobków m.in. Bronisława Piłsudskiego, Heleny i Alfreda Paderewskich, Olgi Boznańskiej, a także kaplicę Jaroszyńskich. Wykonano również kompleksowe prace przy symbolicznym grobie Cypriana Kamila Norwida, a także przeprowadzono renowację popękanej kamiennej steli grobu rodziny Mickiewiczów z rzeźbą odzwierciedlającą maskę pośmiertną Adama Mickiewicza. Trwają prace przy kolejnych nagrobkach polskiej emigracji, a ich realizatorem jest Towarzystwo Opieki nad Polskimi Zabytkami i Grobami Historycznymi we Francji. Podczas renowacji nagrobka rodziny Paderewskich konserwatorom udało się ochronić rosnący przy pomniku krzak dzikiej róży. To szczególna roślina – została przywieziona do Montmorency z rodzinnego domu przez Ignacego Jana Paderewskiego i zasadzona na cmentarzu po śmierci syna Alfreda.
Agnieszka Drabikowska
Źródła:
Andrzej Biernat, "Montmorency – polska narodowa nekropolia na wychodźstwie", https://www.tombeauxpolonais.eu/content/historia-cmentarza-champeaux
Anna Launay, "Montmorency i Polacy", https://www.recogito.eu/montmorency-i-polacy/
Instytut Polonika, https://polonika.pl/programy/programy-strategiczne/ochrona/220151760