W listopadzie 2025 roku minie dokładnie osiem dekad od momentu otwarcia tego cmentarza. Po latach największa w Polsce nekropolia wojenna doczekała się też wyjątkowego miejsca - Izby Pamięci.
Grobów jest tu niespełna dwieście, ale pochówków – ponad 100 tysięcy. Na terenie o powierzchni półtora hektara, pod adresem Wolska 174/176, znajduje się wielka część historii cywilnej ludności powstańczej Warszawy.
"Luty 1945 r. Powstaje Komitet ds. Ekshumacji Zwłok, przekształcony w Referat Ekshumacyjny przy Wydziale Zdrowia i Opieki Społecznej Zarządu Miejskiego. Jego rolą było zbieranie informacji o miejscach pochówków. Do 8 maja zinwentaryzowano na lewym brzegu Wisły 25 tysięcy pojedynczych i zbiorowych grobów, 87 wielkich mogił zbiorowych oraz prawie 29 tysięcy zwłok pogrzebanych jedynie prowizorycznie. Ogółem Referat Ekshumacyjny szacował, że należy ekshumować i pochować 200 tysięcy zwłok" – czytamy na stronie Muzeum Warszawy.
Wyzwanie było ogromne. Przecież to cała masa niepogrzebanych zwłok, ogrom tymczasowych pochówków. Trzeba było znaleźć miejsce, by zgromadzić ten ogrom tragedii.
Początkowo jest to kilka tymczasowych nekropolii: w Parku Dreszera, w ogrodzie Instytutu Głuchoniemych na placu Trzech Krzyży i przy ul. Czerniakowskiej, na placu Wilsona, w Ogrodzie Krasińskich czy na placu Starynkiewicza.
Powstaje jednak pomysł stworzenia jednego miejsca pochówku poległych w Powstaniu Warszawskim.
Z prośbą o projekt architektoniczny płk. Jan Mazurkiewicz ps. "Radosław" zwraca się do prof. Romualda Gutta i inż. Aliny Scholtz
– czytamy na stronie Muzeum Warszawy.
Ostatecznie wybór pada na Wolę. Nowa nekropolia zostaje otwarta 29 listopada 1945 r., w rocznicę wybuchu Powstania Listopadowego. Już na zawsze stanie się miejscem spoczynku poległych w Warszawie w latach 1939-1944, a także ekshumowanych na terenie miasta.
Niestety w kolejnych latach nowe władze postanawiają pisać "nową historię". "Nieuporządkowany cmentarz przechodzi pod zarząd Związku Bojowników o Wolność i Demokrację, organizacji kombatanckiej, podporządkowanej Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Zwożony jest tu gruz, aleje zarastają krzakami. Realizacja projektu Gutta i Scholtz zostaje wstrzymana. Władze zmieniają nazwę nekropolii na Cmentarz Miejski nr II na Woli" – przypomina Muzeum Warszawy.
W efekcie z nekropolii o powierzchni 13 hektarów zostaje jedynie 1,5 ha.
Na tym terenie wyznaczono 177 zbiorowych mogił. "Wspólnym elementem każdej kwatery staje się Krzyż Grunwaldu, PRL-owskie odznaczenie nadawane członkom Armii Ludowej. Powstańczy charakter nekropolii zostaje rozmyty. Pojawia się napis: »Na cmentarzu pochowane są szczątki i prochy bohaterskiego ludu Warszawy, zorganizowanych członków ruchu oporu i żołnierzy walczących o wyzwolenie stolicy z niewoli hitlerowskiej w latach 1939-1945«. Nie ma słowa o powstaniu 1944 roku, ani o Armii Krajowej" – przypomina Muzeum Warszawy.
Fot. Sławomir Kamiński/Agencja Wyborcza.plPomnik "Polegli Niepokonani 1939-1945" na cmentarnym kurhanie kryjącym prochy ofiar Powstania Warszawskiego stanął w 1973 roku. Rzeźba wykonana przez prof. Gustawa Zemłę przedstawia umierającego, półleżącego wojownika, który wciąż trzyma w prawej dłoni tarczę.
Nieformalny komitet do spraw Cmentarza Powstańców Warszawy na Woli powstał dopiero w latach 90. XX wieku. 1 sierpnia 1994 r. – w 50. rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego – na cmentarzu odprawiono pierwszą po kilkudziesięciu latach mszę polową. Trzeba było jednak poczekać kolejną dekadę, by nieformalny komitet został przekształcony w Społeczny Komitet do spraw Cmentarza Powstańców Warszawy – stało się to w 2004 roku.
Na czele Społecznego Komitetu do spraw Cmentarza Powstańców Warszawy stoi Wanda Traczyk-Stawska ps. "Pączek", uczestniczka Powstania Warszawskiego.
Także w połowie lat 90. XX wieku, a dokładnie w 1995 roku, cmentarz został wpisany do ewidencji zabytków. I znów trzeba było czekać lata, by nekropolia została wpisana do rejestru zabytków. Stało się to dopiero 29 lutego 2012 roku, wówczas także przeprowadzono kolejną rewitalizację cmentarza, również z udziałem środowiska powstańców.
Fot. Dawid Żuchowicz/Agencja Wyborcza.plW 2021 roku Muzeum Powstania Warszawskiego zainaugurowało akcję "Korzenie pamięci". Instytucja zachęca bliskich powstańców, aby dzielili się wspomnieniami o swoich przodkach. Ale nie tylko. We wschodniej części parku obok Cmentarza Powstańców Warszawskich sadzone są drzewa. Każde z nich symbolizuje konkretnego powstańca, a obok jest tabliczka z nazwiskiem.
2 października 2022 roku przy Cmentarzu Powstańców Warszawy otwarto Izbę Pamięci. Było to wydarzenie o szczególnym znaczeniu zarówno dla historii nekropolii, jak i dla całego środowiska powstańczego.
"Otwarta w niedzielę Izba Pamięci przy Cmentarzu Powstańców Warszawy jest niezwykłym pomnikiem cywilnej ludności stolicy, która w ogarniętym walkami mieście w sierpniu i wrześniu 1944 r. poniosła największą ofiarę. Jej gehenna przez długie lata pozostawała w cieniu militarnej historii tego zrywu" – pisał wówczas Tomasz Urzykowski w "Gazecie Wyborczej".
Izba Pamięci to betonowy pawilon, zaprojektował go architekt Piotr Bujnowski ze swoim zespołem. Pawilon mieści 200-metrową Salę Świadectw i niewielką Salę Historii. Inicjatorką powstania Izby Pamięci jest właśnie Wanda Traczyk-Stawska.
Fot. Kuba Atys/Agencja Wyborcza.pl– Ludność cywilna była głównym bohaterem powstania. Bez jej zgody powstanie by nie wybuchło. Bez jej pomocy nie przetrwalibyśmy 63 dni, tylko najwyżej trzy. Kiedy po upadku powstania wychodziliśmy z miasta jako wojsko pobite, ludność cywilna nie przeklinała nas, ale stała, płakała i żegnała znakiem krzyża. Taki obraz jest w mojej pamięci. Nie spocznę, póki nie zostanie oddana sprawiedliwość mieszkańcom Warszawy – mówiła Wanda Traczyk-Stawska ps. "Pączek" w jednym z wywiadów dla "Gazety Wyborczej".
To dzięki niej, dzięki takim ludziom jak Wanda Traczyk-Stawska, Cmentarz Powstańców Warszawy ma w końcu należną rangę.
Nekropolia przy ul. Wolskiej 174/176 jest otwarta dla zwiedzających. Na cmentarz wejść można bramą główną od ulicy Wolskiej lub od strony Parku Powstańców Warszawy.
Izbę Pamięci zwiedzać można od 1 kwietnia do 1 listopada w godzinach 11.00-18.00, zaś od 2 listopada do 31 marca – w godzinach 9.00-16.00. W poniedziałki Izba jest nieczynna. Zwiedzanie jest bezpłatne. Należy jednak pobrać darmowe wejściówki poprzez stronę internetową lub odebrać w kasie kawiarni przy ul. Sowińskiego 168. Biletowane są natomiast wydarzenia organizowane w Izbie Pamięci.
"Ze względu na trudne treści prezentowane na wystawie »Głosy pamięci« prosimy, by dzieci poniżej 14. roku życia zwiedzały instalację pod opieką osób dorosłych" – proszą gospodarze tego wyjątkowego miejsca.
Piotr Rozpara