Kalendarium powstania warszawskiego
Powstanie warszawskie dzień po dniu. Prezentujemy chronologiczny zapis najważniejszych wydarzeń - od 31 lipca do 4 października 1944 roku.
Powstanie warszawskie dzień po dniu. Prezentujemy chronologiczny zapis najważniejszych wydarzeń - od 31 lipca do 4 października 1944 roku.
* 31.07. Około godz. 19 w mieszkaniu przy ul. Filtrowej 68 dowódca Okręgu Warszawa AK płk Antoni Chruściel „Monter" podpisuje rozkaz rozpoczęcia powstania i kieruje go do podległych sobie dowódców: „Alarm - do rąk własnych! Nakazuję Godzinę W dnia 1 VIII o 17.00".
* 1.08. Powstanie zaczyna się o 17, choć już wcześniej w wielu punktach miasta dochodzi do incydentów, m.in. o 13.50 na Żoliborzu. Przed godziną 17 wielu żołnierzom nie udało się dotrzeć na miejsce zbiórki. Walkę podjęło ok. 600 plutonów AK, łącznie 35-45 tys. ludzi, ale tylko co czwarty miał broń. Powstańcy zdobywają m.in. hotel Victoria przy Jasnej, gdzie „Monter" zakłada swą kwaterę. Powstanie rozszerza się na znaczne obszary Śródmieścia, Woli, Żoliborza, Mokotowa, Powiśla, Dolnego i Górnego Czerniakowa. Ludność cywilna wywiesza biało-czerwone flagi i na wezwanie władz powstańczych buduje barykady. Niestety, ataki na większość ufortyfikowanych budynków się nie udają. Trwają walki o ul. Marszałkowską i Al. Jerozolimskie - te ostatnie pozostaną niezdobyte i staną się ziemią niczyją, dzieląc Śródmieście na część północną i południową, staną się dla Niemców ważną arterią komunikacyjną, umożliwiającą przemieszczanie się wojska w kierunku frontu na przedpolach Pragi. Powstańcy nie zdołali opanować mostów, lotniska na Okęciu, koszar niemieckich, Cytadeli ani dzielnicy rządowej wokół pl. Piłsudskiego, gdzie mieściły się urzędy okupacyjne. Dzielnica ta została jednak zablokowana. Żołnierze batalionu „Kiliński" zajmują 16-piętrowy Prudential, najwyższy budynek miasta, a w południowym Śródmieściu batalion „Ruczaj" zdobywa umocniony budynek poselstwa Czechosłowacji przy ul. Koszykowej 18, gdzie mieści się siedziba policji bezpieczeństwa. Jednak większość terenów tzw. dzielnicy niemieckiej w rejonie Al. Ujazdowskich i al. Szucha pozostaje w rękach hitlerowców. Podczas nieudanego ataku batalionu „Jeleń" na Dom Prasy przy Marszałkowskiej 3/5 ranna zostaje sanitariuszka Krystyna Krahelska, poetka, autorka słów i melodii piosenki „Hej, chłopcy, bagnet na broń!". Umiera 2 sierpnia. O godz. 17 powstańcy bezskutecznie usiłują zdobyć Cytadelę. Żoliborz nie ma połączenia ze Śródmieściem. Koszary niemieckie w rejonie Łazienek rozdzielają północny i południowy Czerniaków. Na Pradze powstanie ogranicza się do kilku izolowanych punktów.
* 2.08. Nocą z 1 na 2 sierpnia z Ochoty do lasów wyrusza zgrupowanie ppłk. „Grzymały", w dzielnicy została garstka powstańców tocząca samodzielne boje z Niemcami; oddział por. „Gustawa" zajął rejon ul. Barskiej. Tymczasem w Śródmieściu batalion „Kiliński" zaczyna o świcie szturm na Pocztę Główną przy pl. Napoleona (dziś Powstańców Warszawy), gdzie urzęduje m.in. naczelnik warszawskiej dyrekcji pocztowej. Niemcy wysłali mu na odsiecz oddział policyjny, który oswobodził dygnitarza. Na Starym Mieście kompania syndykalistów zdobywa pałac Raczyńskich przy Długiej, gdzie od 10 sierpnia będzie się mieścił największy na Starówce Centralny Powstańczy Szpital Chirurgiczny nr 1. Na Powiślu powstańcy zajmują gmach elektrowni. Na Woli przy Okopowej żołnierze batalionu „Zośka" zdobywają dwa niemieckie czołgi typu Pantera. Na Pradze powstanie dogasa.
* 3.08. Ostateczne zdobycie gmachu Poczty Głównej. Jednostka por. „Zdunina" wraz z jednostką batalionu „Gurt" opanowują Dworzec Pocztowy w Al. Jerozolimskich przy Żelaznej - utrzymają go do końca powstania. Na Starówce powstańcy zdobywają Polską Wytwórnię Papierów Wartościowych - jej potężny budynek miał się stać fortecą broniącą Starówki od północy. Fiaskiem i wielkimi stratami kończy się próba zdobycia Dworca Gdańskiego, który rozdziela Starówkę i Żoliborz. Po raz pierwszy pojawiają się stukasy (bombowce nurkujące Junkers Ju 87), atakujące obszary zajęte przez powstańców. Na Ochocie żołnierze por. „Gustawa" opanowują szkołę przy ul. Radomskiej. Rząd londyński zwraca się do Stalina z prośbą o pomoc dla powstania.
* 4.08. W Śródmieściu o świcie powstańcy zajmują opuszczony przez Niemców gmach Banku Polskiego przy ul. Bielańskiej, który stanie się ważną redutą. Kilkaset metrów dalej w pałacu Blanka przy pl. Teatralnym ginie poeta Krzysztof Kamil Baczyński. Oddziały ppłk. Mieczysława Niedzielskiego „Żywiciela" kończą opanowywanie niemal całego Żoliborza. Na Ochocie, w rejonie ulic Grójeckiej i Opaczewskiej, na targowisku Zieleniak, Niemcy tworzą obóz przejściowy dla wysiedlanych mieszkańców dzielnicy. Odbywa się tu wiele egzekucji przeprowadzanych przez kolaborantów z Rosyjskiej Wyzwoleńczej Armii Ludowej (RONA) oraz Niemców. Nocą z 4 na 5 sierpnia lotnictwo alianckie przeprowadza pierwsze zrzuty sprzętu dla powstańców.
* 5.08. O godz. 7 Niemcy atakują na Woli od strony nasypu kolejowego - zgrupowanie gruppenführera SS Heinza Reinefartha wspiera pojazdy pancerne i m.in. batalion karny SS Oskara Dirlewangera. Chcą odblokować dzielnicę rządową w rejonie pl. Piłsudskiego w Śródmieściu. W rejonie pałacyku Michlera przy ul. Wolskiej 40 z Niemcami walczy batalion „Parasol". Około południa Dirlewanger zajmuje zajezdnię tramwajową na ul. Młynarskiej, później Niemcy zwracają się na północ, w stronę barykady i Szpitala św. Stanisława, które opanowują. Następnie, posuwając się Wolską i Chłodną, docierają do Wroniej. Masowo mordują cywilów: w ciągu kilku dni życie straci ponad 40 tys. ludzi. Na skraju Starówki powstańcy zajmują Arsenał przy ulicy Długiej. Na Muranowie batalion „Zośka" zdobywa obóz pracy przy ul. Gęsiej, zwany Gęsiówką, wyzwalając więzionych tam Żydów z różnych krajów.
* 6.08. Niemcy prą ulicami Chłodną i Mirowską w stronę pl. Piłsudskiego, gdzie okrążeni są urzędnicy okupacyjni z gubernatorem dystryktu warszawskiego. Trwają masowe egzekucje cywilów. Powstańcy z Wolskiej wycofują się do gmachu sądów na Lesznie (dziś al. „Solidarności"). Na Starówce ul. Długą w stronę Freta przechodzi defilada powstańców. W Pruszkowie Niemcy tworzą obóz przejściowy dla ludności cywilnej wyganianej z Warszawy.
* 7.08. Niemcy odblokowują dzielnicę rządową przy pl. Piłsudskiego. W nocy z 7 na 8 sierpnia powstańcy budują przejście w poprzek Al. Jerozolimskich, które aż do kapitulacji będzie łączyć Śródmieście Południowe z Północnym. Żołnierze płk. Jana Mazurkiewicza „Radosława" walczą na cmentarzach powązkowskich.
* 8.08. O godz. 9.45 rozpoczyna się pierwsza audycja Błyskawicy, stacji radiowej AK nadającej z gmachu PKO przy ul. Jasnej 9 w Śródmieściu. Trwają walki w rejonie Arsenału i pasażu Simonsa, broniących dostępu do Starówki od zachodu.
* 9.08. Niemcy po raz pierwszy próbują blokować kanały używane przez powstańców do komunikacji pomiędzy odciętymi dzielnicami. Gubernator dystryktu warszawskiego Ludwig Fischer, odcięty 1 sierpnia w dzielnicy rządowej, opuszcza wraz z urzędnikami Pałac Brühla. Kolumna samochodów pod osłoną czołgu dostaje się pod silny ostrzał powstańców, Fischer zostaje lekko ranny, ale wicegubernator Herbert Hummel ginie. Trwają walki na Stawkach.
* 10.08. Na Ochocie, w nocy z 10 na 11 sierpnia, 90-osobowy oddział por. „Gustawa" przebija się do Lasów Chojnowskich. Pluton „Stacha" przechodzi kanałami do Kolonii Staszica i stamtąd do Śródmieścia na Polną. Ciężko ranny dowódca tonie w kanale. Na Woli w rejonie ul. Okopowej żołnierze „Radosława" prowadzą ciężkie walki.
* 11.08. Po krwawych walkach na Woli i Powązkach żołnierze zgrupowania „Radosław" wycofują się w stronę Starego Miasta.
* 12.08. RONA zajmuje budynki w rejonie pl. Starynkiewicza w Śródmieściu.
* 13.08. Na Starówce przy ul. Kilińskiego eksploduje pojazd gąsienicowy wypakowany ładunkami wybuchowymi - ginie około 300 osób. Niemcy odrzucają oddziały Kedywu ze Stawek na Muranów. W Śródmieściu przy ul. Złotej w kinie Palladium dziennikarze oglądają po raz pierwszy seans powstańczych kronik filmowych. Dwa dni później odbędzie się premiera dla publiczności.
* 14.08. W Śródmieściu w al. Na Skarpie przy ul. Bartoszewicza powstańcy zdobywają samochód pancerny dywizji SS „Wiking". Jako „Jaś", a potem „Szary Wilk" weźmie udział w walkach o Uniwersytet. Przestają działać wodociągi.
* 15.08. Do Warszawy dociera samobieżny moździerz oblężniczy „Karl" kalibru 600 mm, który Niemcy ustawili w parku Sowińskiego na Woli. Ostrzał rozpocznie się 18 sierpnia.
* 16.08. Żołnierze Kedywu zostają wyparci z gruzowisk getta na Muranowie - teraz może nastąpić pełny atak na oblężoną już Starówkę. Taktyka Niemców polega na izolowaniu i otaczaniu kolejnych dzielnic, a następnie ich zdobywaniu.
* 18.08. Na Żoliborzu toczą się walki o klasztor Zmartwychwstanek, który zamienia się w redutę powstańczą - Zgrupowanie AK „Żyrafa" utrzyma go do 29 września.
* 19.08. Zaczyna się główne natarcie niemieckie na Starówkę. W Śródmieściu Południowym ewakuacja batalionu „Golski" broniącego terenu Politechniki.
* 20.08. Batalion „Kiliński" zdobywa górujący nad Śródmieściem gmach centrali telefonicznej PAST - to jeden z najbardziej znanych epizodów powstania. W walkach o PAST ginie 35 powstańców, do niewoli trafia 115 jeńców. Nocą z 20 na 21 sierpnia z Żoliborza wyrusza odsiecz dla Starówki. Blisko tysiąc żołnierzy biegnie w stronę torów kolejowych, wielu uczestników akcji to partyzanci z Kampinosu, którzy nie znają Warszawy. Atak załamuje się pod ogniem z Dworca Gdańskiego, pociągu pancernego i Cytadeli. Straty powstańców są ogromne.
* 21.08. Na Starówce trwają walki o Bank Polski przy ul. Bielańskiej oraz w katedrze św. Jana. Niemcy wprowadzają do wnętrza świątyni goliaty (zdalnie sterowane miny samobieżne) i detonują je. Wysadzają też nieopanowane przez powstańców więzienie na Pawiaku.
* 22.08. Upada powstańcza reduta „Magnet" u zbiegu ulic Belwederskiej i Promenada na Mokotowie. W Śródmieściu żołnierze batalionu „Ruczaj" zdobywają tzw. małą PAST-ę przy Piusa XI (dziś Piękna) - silnie umocnioną centralę telefoniczną. Ponowny nieudany atak na Dworzec Gdański.
* 23.08. W Śródmieściu 250 powstańców zdobywa dawny pałac Zamoyskich przy Nowym Świecie, gdzie jest komenda policji. Żołnierze majora Bernarda Romanowskiego ps. „Wola Jan" biorą do niewoli kilkudziesięciu żandarmów i zdobywają dużo broni.
* 25.08. W Śródmieściu żołnierze batalionu „Kiliński" zdobywają Café Club na Nowym Świecie przy Al. Jerozolimskich. Cała północna strona Alej jest w polskich rękach.
* 26.08. Kanałami ze Starówki do Śródmieścia przechodzi sztab Komendy Głównej AK z gen. Komorowskim „Borem". Nową siedzibą KG AK staje się gmach PKO przy Świętokrzyskiej.
* 27.08. Na Starówce Niemcy zajmują ruiny katedry św. Jana i Szpital św. Jana Bożego przy ul. Bonifraterskiej 12. Na Dolnym Czerniakowie powstańcy zdobywają klasztor Nazaretanek przy Czerniakowskiej.
* 28 sierpnia. Trwa ostrzał Prudentialu przy pl. Napoleona. Sylwester Braun „Kris" fotografuje eksplozję na tym warszawskim drapaczu chmur - to jedna z najbardziej znanych fotografii z powstania. Niemcy zdobywają gmach Polskiej Wytwórni Papierów Wartościowych, bastion broniący Starówki od północy.
* 30.08. Początek dwudniowego boju o Hale Mirowskie. Atak powstańców ma utorować drogę ludności z kapitulującej Starówki od strony placu Mirowskiego. Następnego dnia Niemcy odbijają halę, a w zdobytym szpitalu powstańczym przy ul. Bonifraterskiej mordują ok. 300 rannych.
* 31.08. Od rana trwają naloty na Stare Miasto - pod bombami w kościele Sakramentek ginie ponad 1000 osób. W zbombardowanym pasażu Simonsa ginie 120 żołnierzy batalionu „Chrobry I".
* W nocy z 31 sierpnia na 1 września 50 żołnierzy batalionu „Zośka", którzy wcześniej walczyli na Starówce, przechodzi między stanowiskami nieprzyjaciela w Ogrodzie Saskim i dociera do Śródmieścia Północnego.
*2.09. Na Starówce Niemcy zajmują Centralny Szpital Chirurgiczny przy ul. Długiej. Esesmani nakazują jego ewakuację w ciągu 10-15 minut. Rannych, którzy nie mogą iść o własnych siłach, masakrują - ginie kilkaset osób. Na pl. Zamkowym wysadzają kolumnę Zygmunta. Samoloty bombardują rejon pl. Trzech Krzyży, wali się m.in. kopuła kościoła św. Aleksandra i gmach Gimnazjum Królowej Jadwigi. Jedna z bomb spada na zajęty przez Niemców gmach YMCA przy ul. Prusa, który zdobywają powstańcy.
* 3.09. Kapitulacja Starówki, powstańcy kanałami ewakuują się m.in. do Śródmieścia Północnego. Dowództwo nad oddziałami Powiśla obejmuje mjr Stanisław Błaszczak „Róg", który przybył ze Starówki. Jego zastępcą jest kapitan „Krybar". Od godz. 8 rano trwa silny ostrzał artyleryjski Śródmieścia Północnego.
* 4.09. W Śródmieściu przy Szpitalnej 4 od bomby lotniczej ginie 10 członków sztabu IV Rejonu AK i ok. 90 cywilów. Niemcy bombardują gmach PKO, gdzie jest kwatera KG AK.
* 5.09. Sztaby KG AK i Okręgu Warszawa AK opuszczają zbombardowany budynek PKO. Pierwszy lokuje się w gmachu małej PAST-y, drugi w kinie Palladium. O godz. 17 dowódca elektrowni na Powiślu, kapitan Stanisław Skibniewski „Cubryna", podejmuje decyzję o wycofaniu się resztek jego żołnierzy w stronę ul. Okólnik.
* 6.09. Dwoma zgrupowaniami Schmidta i Dirlewangera grupa Reinefartha szturmuje Powiśle. Upadek tej dzielnicy wywiera tak wielkie wrażenie, że Krajowa Rada Ministrów wysyła do Londynu depeszę o możliwości kapitulacji miasta. Trwają walki w kościele św. Krzyża na Krakowskim Przedmieściu.
* 8.09. Niemcy zaczynają wysadzanie murów Zamku Królewskiego. Ostatecznie zniszczą go do 13 września.
* 11.09. Górny Czerniaków atakuje korpus gen. Ericha von dem Bacha. Od południa naciera grupa Rohra, od północy zgrupowanie Dirlewangera. Obroną kieruje ppłk Jan Mazurkiewicz „Radosław". Zgrupowanie „Kryska" broni się w rejonie Portu Czerniakowskiego, batalion „Czata 49" w okolicach Rozbratu od ul. Górnośląskiej po Szarą, batalion „Broda" z resztkami batalionu „Parasol" wzdłuż Rozbratu.
* 13.09. W obawie przed natarciem radzieckim niemieccy saperzy wysadzają cztery mosty: Poniatowskiego, Średnicowy, Gdański i Kierbedzia. Nocą z 13 na 14 września radzieckie lotnictwo zrzuca powstańcom broń, amunicję i żywność.
* 14.09. Żołnierze 1 Dywizji Piechoty WP wraz z Armią Czerwoną zdobywają Pragę.
* 15.09. Na Górnym Czerniakowie powstańcy zostają zepchnięci na obszar między ul. Ludną a Zagórną. W nocy z 15 na 16 września na Przyczółku Czerniakowskim lądują pierwsi żołnierze 1 Dywizji Piechoty WP. Nie mają wsparcia artylerii ani przygotowania do walk w mieście. Ich lądowanie nie zmienia krytycznej sytuacji obrońców Czerniakowa.
* 16.09. Niemcy atakują Żoliborz i tracą 110 ludzi.
* 17.09. Radzieckie samoloty i artyleria ostrzeliwują zajętą przez Niemców Cytadelę. Bombardowanie powtarzają następnego dnia oraz 20 września. W tym czasie niedaleko Cytadeli ląduje 78 żołnierzy 6 Pułku Piechoty 2 Dywizji Piechoty WP.
* 18.09. Nocą z 18 na 19 września na Przyczółku Czerniakowskim ląduje kolejna grupa 1056 żołnierzy 8 Pułku Piechoty. W dzień nad Warszawą pojawia się 107 amerykańskich „latających fortec" B-17. To największy zrzut w czasie powstania, ale większość zasobników dostaje się Niemcom.
* 19.09. Nocą z 19 na 20 września ok. 200 żołnierzy płk. „Radosława" przechodzi kanałami z Czerniakowa na Mokotów.
* 21.09. Ostatnie zrzuty alianckie. Niemcy likwidują niewielki desant berlingowców na Żoliborzu pod Cytadelą.
* 23.09. Ostatnie walki na Górnym Czerniakowie. Na Mokotowie Niemcy nacierają od al. Niepodległości w stronę parku Dreszera i ul. Puławską od południa.
* 24.09. Na Mokotowie Niemcy atakują „Pudełko" - umocniony punkt oporu batalionu „Olza" w al. Niepodległości. Ginie dowódca I plutonu, ppor. Zbigniew Bednarski „Jurkowski".
* 25.09. Ponowny atak na „Pudełko" poprzedzony atakiem artylerii, miotaczy min i samolotów. Niemcy wdzierają się na ul. Goszczyńskiego, grożąc okrążeniem kompanii 03, która opuszcza stanowiska.
* 26.09. Niemiecki głównodowodzący gen. Erich von dem Bach podejmuje próbę nawiązania kontaktu z dowództwem powstania.
* 27.09. Niemcy mordują 119 powstańców, którzy wycofując się kanałami z Mokotowa, przez pomyłkę wychodzą z włazu przy ul. Dworkowej. Masakrę przerywa oficer Wehrmachtu. Kapituluje Mokotów.
* 28.09. Przed południem prowadzone są pertraktacje z Niemcami w sprawie kapitulacji powstania.
* 29-30.09. Ostateczny atak na Żoliborz poprzedzony bombardowaniem z powietrza i silnym ostrzałem artyleryjskim. W walkach o twierdzę zmartwychwstanek ginie w sumie ok. 200 powstańców.
* 30.09. Na Żoliborzu żołnierze „Żywiciela" zostają zepchnięci w niewielki kocioł ograniczony ulicami Mickiewicza, Krasińskiego i Potocką. O godzinie 18.30 dzielnica kapituluje. Gen. Komorowski „Bór" otrzymuje od prezydenta Władysława Raczkiewicza nominację na naczelnego wodza. Trwają rozmowy kapitulacyjne.
* W nocy z 2 na 3 października w Ożarowie przedstawiciele gen. „Bora" - płk Kazimierz Iranek-Osmecki i ppłk dypl. Zygmunt Dobrowolski - podpisują z gen. Erichem von dem Bachem układ o zaprzestaniu działań wojennych w Warszawie. Walki ustają o godz. 21. Na mocy umowy powstańcy zostają uznani za kombatantów i zgodnie z konwencją genewską - za jeńców wojennych.
* 3.10. Trwa rozbiórka barykad. Żołnierze AL nieobjęci umową o prawach kombatanckich otrzymują legitymacje AK. Ogromne kolumny cywilów opuszczają miasto w drodze do obozu przejściowego w Pruszkowie.
* 4.10. Maszerujący w zwartym szyku powstańcy składają broń i idą do niewoli. Z samego Śródmieścia do niewoli trafia 11 668 żołnierzy, wśród nich są m.in. gen. dyw. Tadeusz Komorowski „Bór" i gen. brygady Antoni Chruściel „Monter".