Bronisława Wajs „Papusza”

Pierwsza polska cygańska poetka. Twórczość pochodzącej z grupy etnicznej polskich Romów nizinnych twórczyni odkrył dla świata Jerzy Ficowski. Przyszła poetka urodziła się w Lublinie - w taborze wędrującym przez Podole, Wołyń i Wileńszczyźnę - jako Bronisława Zielińska. Jej pobratymcy zarabiali na życie, grając w karczmach, na jarmarkach i weselach. Pseudonim „Papusza” (w romskim oznaczający „lalkę”) wymyśliła jej i pierwsza używała matka dziewczyny. Papusza nigdy nie chodziła do szkoły, pisać i czytać nauczyła się samodzielnie, chociaż lepiej radziła sobie z tym drugim. Kiedy miała 16 lat została wydana za mąż za brata ojczyma, starszego od niej o 24 lata harfiarza Dionizego Wajsa. W czasie II wojny światowej Niemcy prześladowali Romów tak, jak Żydów, dlatego tabor Papuszy ukrywał się przed okupantem w lasach Zachodniej Ukrainy. Po wojnie – razem z innymi Cyganami mieszkającymi na Kresach, wędrując przez Mazury i Pomorze, znalazła się na Ziemiach Odzyskanych. Zgodnie z odgórnie narzuconym PRL-owskim nakazem, Cyganie musieli porzucić koczowniczy tryb życia i się osiedlić. Z tego powodu w 1950 roku Papusza osiadła w Żaganiu. Przełomowym momentem w życiu Papuszy było spotkanie w 1949 roku Jerzego Ficowskiego (1924-2006), początkującego poetę, który w cygańskim taborze ukrył się przed funkcjonariuszami komunistycznej bezpieki. To on dostrzegł literacką wartość w improwizowanych pieśniach Bronisławy, w końcu namówił ją do ich spisania i polecił Julianowi Tuwimowi (1894-1953). W ten oto sposób w 1951 roku Papusza zadebiutowała w tygodniku społeczno-literackim „Nowa Kultura”. Kiedy w 1953 roku Ficowski opublikował książkę „Cyganie polscy”, w której m.in. opisał ich wierzenia i zwyczaje, starszyzna plemienna oskarżyła Papuszę o zdradę swoich tajemnic i przepędziła z romskiej społeczności. Poetka przeniosła się wtedy do Gorzowa Wielkopolskiego, gdzie mieszkała z mężem. Szerszy rozgłos zyskała po wydaniu w 1956 roku tomu „Pieśni Papuszy”. Od 1962 roku należała do Związku Literatów Polskich, a jej wiersze zostały przetłumaczone na kilka języków obcych: niemiecki, angielski, francuski, hiszpański, szwedzki i włoski. Jednak wykluczenie ze społeczności cygańskiej sprawiło, że z czasem pisała coraz mniej, ostatnie wiersze opublikowała w 1970 roku. Potem utrzymywała się z wróżbiarstwa. W 1981 roku zamieszkała w Inowrocławiu, gdzie sześć lat później zmarła. Świat jednak nie zapomniał o poetce. W czerwcu 1994 roku w Krakowie Jan Kanty Pawluśkiewicz przedstawił poemat symfoniczny „Harfy Papuszy”. A 19 lat później muzyką Pawluśkiewicza ilustrowany był pełnometrażowy film biograficzny „Papusza” wyreżyserowany przez Joannę Kos-Krauze i Krzysztofa Krauze.

Zdjęcie profilowe: Danuta B. Łomaczewska / East News