Groby żołnierzy Wojska Polskiego, polskich zesłańców i cywilnych ofiar wojen spotkać można niemal na wszystkich kontynentach. Są także w Niemczech. Na specjalnej mapie zaznaczono już ponad tysiąc takich miejsc.
Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego opiekuje się 98 cmentarzami i kwaterami wojennymi w 53 krajach poza Polską, m.in. we Włoszech, w Ukrainie, Iranie i Izraelu. W ostatnich latach kilkadziesiąt milionów złotych z budżetu ministerstwa przeznaczono m.in. właśnie na konserwację, remonty i opiekę nad grobami na polskich cmentarzach poza granicami kraju.
W latach 2020-2021 w ramach programu ministra "Miejsca pamięci narodowej za granicą" przeprowadzono prace związane z renowacją kwatery Ehrenhaim I na terenie cmentarza Perlacher Forst w Monachium. To największe na terenie Niemiec miejsce pochówku polskich obywateli zamordowanych w czasie II wojny światowej.
Na cmentarzu Perlacher Forst znajduje się m.in. kwatera ofiar obozów koncentracyjnych, głównie KL Dachau, niemieckiego obozu założonego wiosną 1933 roku w opuszczonej fabryce amunicji. Więźniami byli z początku członkowie antynazistowskiej niemieckiej opozycji, m.in. duchowni Kościoła katolickiego, komuniści, socjaliści i chadecy. Potem zaczęto przywozić tutaj także grupy Żydów, Romów, świadków Jehowy i homoseksualistów.
Podczas wojny trafiło tutaj wiele osób z krajów okupowanych przez Niemcy, m.in. z Polski. To tutaj więziony był np. Stanisław Grzesiuk, autor znanej relacji obozowej - "Pięć lat kacetu". Do Dachau trafiła także grupa 43 naukowców z Uniwersytetu Jagiellońskiego czy zatrzymana podczas akcji gestapo licząca około pół tysiąca osób grupa łódzkiej młodzieży.
Dokładna liczba więźniów i ofiar nie jest znana. Według dokumentacji obozowej w okresie 1933-1945 przez obóz przewinęło się 206 206 więźniów, z czego 31 591 zmarło. Liczby te jednak nie uwzględniają np. zmarłych czasie ewakuacji obozu. Niektórzy szacują, że jeśli wliczyć ofiary podobozów, to Dachau mogło pochłonąć życia niemal 150 tys. osób.
W kwaterze Ehrenhaim I monachijskiego cmentarza pochowano urny z prochami więźniów obozów koncentracyjnych różnych narodowości, ale wśród 3 996 urn pochowanych pod 44 kamiennymi tablicami aż 2 009 to urny z prochami obywateli Polski, znalezione po wojnie na różnych monachijskich cmentarzach. Dzięki ministerialnemu programowi przeprowadzono badania naukowe i kwerendy archiwalne w celu ustalenia m.in. danych osobowych ofiar.
Na terenie kwatery zostały wykonane nowe tablice zawierające listę pochowanych, którzy jak dotąd nie byli imiennie upamiętnieni oraz tekst informacyjny w języku polskim, niemieckim i angielskim
– informuje ministerstwo.
Znamy tożsamość 3972 ofiar. Wśród polskich więźniów KL Dachau było wielu intelektualistów, urzędników i działaczy społecznych, księży. W centralnej części tego fragmentu nekropolii znajdują się fontanna z mozaiką przedstawiającą bramę do Raju i kamień nadziei. W innej kwaterze pochowano prochy 94 ofiar straconych w więzieniu Stadelheim, byli wśród nich także Polacy.
Na cmentarzu w Monachium jest także kwatera grobów żołnierzy Narodowych Sił Zbrojnych. Pochowano tutaj żołnierzy Brygady Świętokrzyskiej. To formacja, której działalność budzi wiele wątpliwości, oskarżono ją o kolaborację z Niemcami. Pojedyncze nagrobki oraz płytę upamiętniającą polskich żołnierzy ufundowała Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa.
W Niemczech miejsc ważnych dla Polaków jest więcej.
Fot. ShutterstockCmentarz Ohlsdorf w Hamburgu to największa nekropolia w Europie, ma prawie 400 ha powierzchni. Część cmentarza to międzynarodowa kwatera grobów wojennych obcokrajowców, pochowano tutaj ofiary wojny i nazizmu aż 28 narodowości. W Hamburgu jest też Polska Kwatera Wojenna, jedna z największych na cmentarzach komunalnych w Niemczech. Spoczywa tu 1256 polskich obywateli – więźniowie KL Neuengamme, jeńcy wojenni, cywilni robotnicy przymusowi, a także osoby zmarłe po zakończeniu wojny.
W 2022 r. Fundacja "Polsko-Niemieckie Pojednanie" przeprowadziła modernizację kwatery. Wyczyszczono i zakonserwowano ponad 300 kamieni nagrobnych i granitowy krzyż. Prace dofinansowano ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Cmentarz wojenny niedaleko miejscowości Becklingen w Dolnej Saksonii to np. miejsce pochówku 19 polskich pilotów i marynarzy.
"Istniejąca od 1951 r. nekropolia służyła przede wszystkim do pochówku żołnierzy poległych w ostatnich dwóch miesiącach wojny, którzy pierwotnie zostali pochowani na wielu innych niewielkich cmentarzach w promieniu ok. 80 kilometrów od Becklingen, lub poległych w walce – w oznaczonych pojedynczych mogiłach" – czytamy na portalu www.porta-polonica.de .
Westfriedhof – Cmentarz Zachodni z 3,8 tys. grobów wojennych jest jednym z najważniejszych miejsc w Kolonii upamiętniających poległych i ofiary narodowego socjalizmu. Pochowano tutaj m.in. jeńców wojennych, w tym Polaków.
Projekt poświęcony polskim grobom wojennym i cmentarzom w Niemczech prowadzi od 2017 roku Fundacja "Polsko-Niemieckie Pojednanie". Powstała strona internetowa z bazą danych zawierającą informacje o polskich grobach z okresu drugiej wojny światowej na cmentarzach i w innych miejscach pamięci na terenie Niemiec. Na stronie www.polskiegroby.pl zaznaczono już ponad tysiąc takich miejsc.
"W bazie gromadzone są wszelkie informacje, czasami szczątkowe o miejscach pochówku polskich obywateli – dzieci, kobiet, i mężczyzn – którzy jako żołnierze, więźniowie obozów koncentracyjnych i innych miejsc uwięzienia, jeńcy wojenni czy robotnicy przymusowi zostali zamordowani, zginęli w wyniku działań wojennych lub zmarli z wyczerpania, głodu i chorób" – informuje Fundacja "Polsko-Niemieckie Pojednanie". "Zgodnie z niemieckim ustawodawstwem oraz traktatami polsko-niemieckimi – cmentarze wojenne oraz groby ofiar wojny i tyranii – podlegają ochronie prawnej, mają być pielęgnowane i trwale zachowane jako przestroga dla następnych pokoleń" – czytamy.
Baza zawiera także informacje o grobach polskich obywateli (tzw. displaced persons), którzy po zakończeniu II wojny światowej przebywali w obozach zbiorczych znajdujących się pod opieką międzynarodowych organizacji pomocy uchodźcom i zmarli na terenie Niemiec do czerwca 1950 roku.
Taki cmentarz jest np. w Wildflecken, gdzie w pojedynczych grobach pochowanych jest 544 obywateli polskich, (w tym 428 dzieci), którzy zmarli już po zakończeniu drugiej wojny światowej.
"Od maja 1945 r. do 1951 roku w obozie Wildflecken przebywało do 20.000 Polaków. Obóz miał być przystankiem na drodze do nowego życia: powrotu do ojczyzny lub emigracji, tymczasem nie wszyscy doczekali realizacji życiowych planów, a wiele urodzonych po wojnie dzieci zmarło, głównie w wyniku zapalenia opon mózgowych" – informuje portal Polskiej Misji Katolickiej w Würzburgu.
Nie wszystkie polskie groby z czasów wojny i te tuż po wojnie przetrwały po dziś dzień. Jak informuje "Pojednanie", wiele z nich nigdy nie zostało odpowiednio oznaczonych, a w księgach cmentarnych nie odnotowano faktu lub szczegółów pochówku. Część grobów zlikwidowano w latach powojennych, część "znikła" podczas prowadzonych ekshumacji i porządkowania cmentarzy. Wiele ofiar spoczęło również anonimowo w masowych mogiłach.
Ewa Furtak